Milyonlarca insanın hastalanması ve yüz binlercesinin hayatını kaybetmesine neden olan COVID-19 virüsü günlük ilişkilerden makroekonomik faaliyetlere kadar hayatımızın birçok alanını etkiledi. İçerisinden geçtiğimiz bu günlerde sağlık tehdidi giderek şiddetini azalmakta ve salgının bulaşma hızı yavaşlamaktadır. Ancak, salgının özellikle ekonomik hayattaki etkileri ise kendisini göstermeye başlayacaktır. Sağlık savaşının bitip ekonomik mücadelenin başladığı bir döneme girdiğimiz bu günlerde mevcut iktisadi sistemin çarpıklıkları bu salgın sırasında bir daha gözler önüne serilmiştir.

“İslam iktisadı” düşüncesinin külli bir şekilde inşası için yetkin fikir ve teorilerin üretilmesini teşvik etmeyi ve yeni çalışmalara zemin teşkil etmek amacıyla kurulan İKAM, mevcut salgının bir kere daha gösterdiği üzere, mevcut sistemin yol açtığı krizlerin ancak İslam iktisadı ile yoğrulmuş bir sistemle  çözülebileceğine dikkat çekmektedir.

Küresel salgın ile başlayıp kapıdaki ekonomik krizi hızlandıran COVID-19 süreci, kapitalist iktisadi düzenin kırılgan yapısını bir kez daha tüm dünyaya göstermiştir. Bir sağlık krizinin yeryüzündeki tüm kazanç ve emek modellerini etkileyerek sosyo-ekonomik bir krize dönüşmesinin temel nedeni, sağlam ve dayanıklı olmayan bir iktisadi ve sosyal düzendir. Fakat daha önceki krizlere benzer şekilde bu kriz de sermayeyi güçlendirmiş, üretimi ve emeği zayıflatmıştır. Yani sorunun temelini derinleştirmektedir. Yalnızca adaletsizliğe yol açan bu ekonomik düzen, krizle birlikte emek gücünü ve işletmeleri sermayenin sömürüsü altında daha fazla ezmiştir. Faizle borçlandırılmış insanlar ve işletmeler, yasalaştırılmış tefeciliğin zincirlerinden kurtulmak bir yana buna daha da tutsak olmuşlardır. Bu durum, Haşr sûresi yedinci ayette belirtildiği üzere sömürücü ve zayıflatıcı bir güç temerküzüne dönüşmüştür: “O mallar, içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir servet (ve güç) hâline gelmesin.” 

Hakikat sahibi tüm ilim adamları mevcut ekonomik düzenin bu şekilde ilerleyemeyeceğine dair kanaatlerini yeniden fikir birliği ile dile getirmişlerdir. İnsanlığın aleyhine işleyen bu yozlaşmış çarkı ıslah edebilecek yegâne düzen, İslamiyet`in iktisadi kaideleriyle yoğrulmuş bir sistem olabilir. Geçmişte olduğu gibi, daima halkın sosyal refahını sağlamak gayesiyle hareket eden bir sosyo-ekonomik düzen, bugünkü krizin merhemi olabilecek niteliktedir. Tüm insanların asgari değil, temel refah düzeyine çıkabilmesi, İslam iktisadının emeğin istismarını önleyen faiz yasağı, karşılıksız borçlandırma, kalkınmayı hedefleyen zekât ve benzeri yardımlaşma biçimleri, insanın merkezde olduğu iş hayatı ve toplumsal adaleti sağlamaya yönelik uygulamaları ile mümkündür.

Finansman Modeli Değişmelidir

İşletmelerin ve insanların zor durumda olduğu bir dönemde, sosyal ve ekonomik politikaların cüzi kaldığı bir ortamda ayakta ve hayatta kalmak için, finansmana olan ihtiyacın çoğunlukla banka kredileri ile giderilebilmesi insanlık açısından büyük bir utançtır. Darda kalmış bir insana veya işletmeye yapılacak yardımın ancak bileşik faize dayalı kurumlarca yapılabilmesi, çarkın çürüdüğüne dair en büyük delildir. Krizden çıkışın yeni bir krizi peşinden sürükleyeceği ve bu yöntemlerin çare olmadığı 2008 krizi ve sonrasındaki gelişmeler tarafından kanıtlanmıştır. 

2008 küresel finans krizinde olduğu gibi devletler salgın nedeniyle zor duruma düşen piyasayı desteklemek için parasal genişleme politikalarına başvurmuşlardır. ABD Merkez Bankası (FED), Avrupa Merkez Bankası (ECB) ve Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi kurumlar başta olmak üzere birçok merkez bankası piyasaya yüksek miktarlarda likidite sürmüşlerdir. Buna rağmen ekonomilerdeki durgunluk, özellikle gelişmekte olan ülkeleri bir döviz krizine sevk etmiş ve birçok ülke döviz borçlanma arayışına girmiştir. Gelişmekte olan ülkelerin hali hazırda var olan borç stoku, salgınında da etkisiyle katlanarak artmaktadır. Hali hazırda 8.4 trilyon dolar borç stokuna sahip olan ve “gelişmekte olan ülkeler” kategorisindeki ülkelerin, sadece bu yıl 730 milyar dolar ödeme yapması gerekmektedir. Krizin yol açtığı döviz kaybı nedeniyle 100’e yakın ülke IMF’ye borç almak için başvurmuştur. İçerisinde bulunduğumuz parasal sistem ve kredi mekanizması, ülkeleri her geçen gün daha fazla borçlandırmakta ve yüksek faiz gelirleriyle belirli bir kesimi daha fazla zenginleştirmektedir. Benzer bir durum hem tüketiciler hem de üreticiler düzeyinde görülmektedir. Gelir kaybına uğrayan bireyler ve firmalara yönelik olarak birçok devlet kredi paketleri açıklamış; bunun doğal bir sonucu olarak kişi ve kurumlar, yüksek faiz oranlarıyla daha da borçlandırılarak geleceklerinin ipotek altına alındığı bir süreç başlatılmıştır. Bir anlamda bugünkü kriz, yarına ertelenmektedir. 

Borç-faiz-borç sarmalının bozulması için finansal sistemin değişmesi gerekmektedir. İnsanlara ve işletmelere sağlanacak olan finansmanın merkezi değişmelidir. Üretimden bağımsız, paradan para kazanılan bu sistem yerine, reel sektörle bağları güçlü faizsiz finansal sistemin daha fazla yaygınlaştırılması gerekmektedir. Serbest piyasanın faiz merkezli sömürüsünden kurtulmanın çaresi, faizsiz finansal araçların kullanımı ve ihtiyaç sahiplerine gerektiğinde sermaye imkânı veren karzı hasen “karşılıksız borçlanma yöntemi” gibi İslam iktisadı uygulamalarının resmi makamlarca makro düzeyde işletilmesidir. Bu bağlamda oluşturulacak olan mikro finans fonları, bireysel girişimleri destekleyerek insanları yardıma muhtaç bireyler olmaktan çıkarıp üretime katkı yapan öznelere dönüştürecektir.

Temel Refah Düzeyi Teminat Altına Alınmalıdır

Kapitalizm, sermayeyi elinde tutan kapitalistlerin refahını karşılıksız kazanç olan faiz ile sağlamakta ve toplumun sermayesiz kesiminin emeğine haksız ortak olmaktadır. İslam iktisadında ise bu durum, zekâttan yararlanabilecekler arasında borçluların da zikredilmesiyle birlikte, sermaye sahiplerinin zor durumdaki insanların borçlarının ödenmesi sağlanarak toplumu borç yükünden arındırma ve refahın yükseltilmesi hedeflenmektedir. Bunun için devletler ve zenginler, toplumun refahını sağlamak için İslam iktisadının ilkeleriyle hareket etmek durumundadır. Occupy Wall Street gibi sınıfsallaşmadan kaynaklı isyanların da gösterdiği üzere ne kapitalizm ne de sosyalizm yüzyıllardır devam eden adaletsizliği çözebilmiştir. Tarih ise İslam iktisadının kurumlarıyla, düsturlarıyla ve kalplerde oluşturduğu merhamet duygusuyla toplumdaki muhtaçların refahını sağladığına şahittir.

Hâkim liberal paradigma, üretim-tüketim-bölüşüm ilişkilerinin piyasanın kendi kuralları içinde dengeleneceğini ve bu sürece müdahalelerin piyasanın genel ahengini bozacağını ileri sürmektedir. Ancak bu yaklaşım doğal bir neticesi olarak, toplumun büyük bir kesimini oluşturan işçilerin emeğinin karşılığı olarak aldığı ücretin, sefalet düzeyine indiği görülmüştür. Öyle ki Amerika Birleşik Devletleri’nde dahi asgari ücretin kanunla dikte edilmesi gereği hissedilmiştir. Ancak, bu uygulamalar bile piyasa mekanizması içinde şirketler yararına tasarlanmıştır.

Kapitalizmde, sanayileşme ve kitlesel üretim süreçleriyle beraber giderek birbirinden ayrılan işçi ve işveren ilişkileri de büyük ölçüde ahlaki/insani olmayan düzlemde gelişmiştir. Bu serüvende işçi ve işveren arasındaki ayrım derinleşmiş, her iki taraf insani bakış açısını terk ederek salt ekonomik bir duruş sergilemeye başlamıştır. İşverenler, emeği bir maliyet unsuru ve rekabet gücünü zayıflatan bir etken olarak görürken; işçi kesimi de ücreti çıkar ve sınıf mücadelesi aracı olarak değerlendirmiştir. İslam, insanı ve toplumu bir bütün olarak tasavvur ettiğinden hayatı din ve din dışı olarak ayırmaz. Bu bağlamda ekonomik faaliyetleri de ahlak açısından ve dinin temelleri bakımından meşruiyet kriterinden ayrı bir unsur olarak değerlendirmez. Ücret de aynı ahlaki ve dinî değerler sisteminin bir parçası olarak denklemdeki yerini alır. Bundan dolayıdır ki İslam’da ücret bütünleşik bakış açısının bir yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır.

Üretilen değerin insan onuruna yakışır bir paylaşımından hareket ederek yeni bir ücret politikası geliştirilmelidir. Firmaların rekabet gücünü azaltmayı değil, sürdürülebilir bir toplumsal gelir paylaşımını harekete geçirmeyi amaçlayan “insani ücret” uygulaması, adil bir sistemin ilk basamağı olacaktır. Uygulanacak olan bu insani ücret; “insan şerefine uygun, çalışanın verimine değil varlığıyla ilişkili,  insanın ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarını ortalama olarak karşılayan, içinde yaşadığı toplumun refah düzeyini yansıtan, bir ailenin geçimini dikkate alan, toplumsal meşruiyet ve sosyal tarafların sorumluluklarına dayanan” bir yapıda olmalıdır.

Vergilendirmede Adil Bir Sistem Kurgulanmalıdır